رهن یا وثیقه در معنای لغوی یعنی دوام و ثبات. همچنین برخی آن را اینگونه معنی کردنه اند: مصدری از اراده است و یعنی گرو گذاشتن مال برای ضمانت با وثیقه در نزد طلبکار؛ تا اگر آن فرد نتوانست در آن زمان مشخص و معین حق خود را از بدهکار بگیرد، از آن مال گرو گذاشته شده، حق خود را بردارد. در ادامه در وکیل ملک قصد داریم به توضیح مبسوط در رابطه با عقد رهن و اقسام آن بپردازیم.
عقد رهن چیست؟
طبق ماده ۷۷۱ قانون مدنی؛ قراردادی است که به وسیله‌ی آن مدیون، مالی را به عنوان وثیقه (ضمانت) به داین می‌دهد. پس نوعی قرارداد است که به موجب آن یک دارایی تحت عنوان گرو یک وام قرار میگیرد. و در کل، در این نوع قرارداد شخصی از فرد دیگر قرضی دارد و مال خود را، مثل خانه، مغازه و یا ماشین و… تحت عنوان ضمانت یا وثیقه به طلبکار می‌دهد. یک دلیل روشن برای این قرارداد، این است که اگر آن فرد بدهکار، بدهی خود را بر طبق قولنامه به طلبکار نپردازد، فرد طلبکار به راحتی می‌تواند قرض خودش را از آن دارایی که گرو گذاشته شده است، بردارد.
راهن و مرتهن به چه کسی می‌گویند؟
بهتر است به تعریف چند اصطلاح در این باره بپردازیم:
وام گیرنده را راهن، و به وام دهنده مرتهن می‌گوییم. به عبارت دیگر در اینجا، رهن‌دهنده را راهن و طرف دیگر قرارداد را مرتهن می‌گوییم. همچنین به مالی که به ضمانت یا وثیقه گذاشته می شود، رهینه یا عین مرهونه گفته می‌شود.(رهن‌دهنده یا همان راهن در اینجا مالک عین مرهونه است.)
ویژگی های این عقد چیست؟
۱/ این قرارداد، در زمره‌ی عقود عینی ست و قبض شرط صحت آن است. ولی یک نکته‌‌ی مورد توجه این است که عین مرهونه(مالی که گرو گذاشته می‌شود.)، لازم نیست در دست مرتهن باقی بماند.
۲/ این نوع قرارداد، تبعی است. یعنی پس از آن باید یک دینی باشد تا ضمانت آن ملک یا مالی برای آن گرو گذاشته شود.
۳/ رهن مکرر است. یعنی حق تصرف و سلطه مالک راهن بر عین مرهونه باقی می‌ماند و فقط به حفظ حقوق مرتهن می‌انجامد.
۴/ در این قرارداد، ملک یا مالی که به عنوان وثیقه گذاشته می‌شود، در صورت عدم پرداخت دین، با انجام یک سری تشریفات، آن ملک مورد نظر فروخته خواهد شد. پس در اینجا، آن عین مرهونه، باید قابلیت فروش داشته باشد.
شرایط ضمن این عقد چیست؟
یکی از این شرط ها، شرط وکالت در آن مالی است که به وثیقه گذاشته شده. در اینجا وام گیرنده و وام دهنده می‌توانند بین هم به توافق برسند که اگر وام گیرنده طلب خود را نپرداخت، وام دهنده این حق را دارد که آن را بفروشد و طلب خودش را بردارد. اگر در ضمن آن قرارداد این موردی که مطرح شد، ذکر نشود آن شخص وام دهنده حق ندارد که این را بفروشد.
یکی دیگر از شروطی که مطرح می‌شود این است که براساس ماده ۷۸۶ قانون مدنی: منافع وثیقه متعلق به وام دهنده است. البته این مربوط به زمانی است که نفع از مالی که مورد وثیقه قرار گرفته، جدا نشود. مگر در صورتی که بیت طرفین به صورت دیگری توافق کنند.
اقسام عقد رهن:
همانطور مالی که داریم انواع متفاوت و وسیعی دارد، به تبع آن، رهن هم می‌تواند انواع متفاوتی داشته باشد که در ادامه به معرفی انواع آن خواهیم پرداخت.
قضایی:
برطبق آیین دادرسی مدنی این مال در رهن دادگاه است و جز اموال آزاد نیست. آن مقدار از اموال محکوم علیه که به وسیله‌ی قرار تأمین دادگاه توقیف می‌شود.
قراردادی:
این نوع عقد، در مقابل نوع قضایی اش قرار دارد. و در قانون مورد بحث قرار گرفته است.
تصرف:
این نمونه، عقد رهنی است مالی به وثیقه گذاشته می‌شود بعد از به تصرف آوردن مرتهن، در تصرف وام دهنده بماند و آن فرد از سود و منفعت آن مالی که مورد ضمانت و گرو واقع شده، استفاده کند.
قطعی:
در اینجا سند رسمی معامله صورت گرفته را ناقل عینی می‌گویند. و در مقابل آن سند بیع شرط، رهن و معاملات با حق استرداد(باز پس گرفتن) استعال شده.
مضاف:
سند رهن دوم را در رهن مضاف، سند متمم می‌گوییم. به عنوان مثال: در این نوع، اگر فرد A یک مالی را به فرد B به ضمانت بدهد، فرد A یکی دیگر از اموال خود را به فرد B گرو بدهد به شرطی که وام جدیدی از او نگرفته باشد، رهن دوم را مضاف می‌گوییم.
مکرر:
رهنی که بعد از رهن اول صورت میگیرد را مکرر می‌گوییم. مثلا اگر مالی مورد وثیقه قرار بگیرد قبل از اینکه فک‌رهن(آزاد کردن سند ملکی که در گرو بوده) صورت بگیرد، مالک مال رهینه(آن مالی که مورد گرو گذاشته شده) آن را به دیگری به ضمانت بدهد.
دین و منفعت:
یکی از انواع اموال دین و منفعت است. و بر طبق ماده ۷۷۴ قانون مدنی؛ این ضمانت باطل است. و آن را نمی‌توان یکی از انواع این عقد محسوب کرد.
مستعار:
گرو گذاشته شدن مال فرد دیگر با کسب اجازه او، را مستعار می‌گوییم. این کار جایز است و ضمانت آن بر عهده‌ی آن گرو گذار مال است. امروزه داین، مدیون و ثالت(شخص سومی که با اجاز‌ه‌ی خودش مال را به ضمانت می‌گذارد.)، بر طبق ماده ۱۰ قانون مدنی با یکدیگر توافق کنند. ماده ۷۵۴ قانون مدنی هم بر چنین امری دلالت دارد.
ویژگیهای رهینه یا عین مرهونه چیست؟
گفتیم که رهینه با عین مرهونه همان مالی است که وثیقه گذاشته می‌شود. و در ادامه می‌خواهیم ویژگیهای این مال را بگوییم.
۱/ طبق ماده ۷۷۳ قانون مدنی و یک قاعده کلی اموال غیرمنقولی(یا اموالی که قابل تقل و انتقال قانونی نباشند) نمی‌توانند به عنوان عین مرهونه باشند. و دلیل آن هم این است که این نوع اموال قابلیت تملک و همچنین فروش از طریق مرتهن را ندارد.
۲/ باید عینی باشد. مالی که گرو گذاشته می‌شود باید مشخص و معین باشد. یعنی آن اموال وجود خارجی داشته باشد. و دردسترس باشد. اموال غیر مادی مورد وثیقه قرار نمی‌گیرند. مانند سرقفلی، حق تألیف و…
تجزیه ناپذیری رهن به چه معناست؟
منظور از تجزیه ناپذیری این است که تا زمانی که همه‌ی دین توسط راهن به مرتهن پرداخت نشود، مال مرهون آزاد نمی‌شود. بر اساس ماده ۷۸۳ قانون مدنی: اگر شخص راهن قسمتی از دین خود را بپردازد حق ندارد قسمتی از مال گرو گذاشته شده را مطالبه کند و شخص مرتهن می‌تواند تمام آن مال را کامل نظر خود نگه دارد. پس نتیجه میگیریم که با پرداخت کردن قسمتی از دین، جزئی از آن مال آزاد نمی‌شود.
اگر مرتهن یا راهن فوت شود، آن وقت تکلیف چیست؟
در اینجا باید بگوییم که این عقد با فوت یکی از طرفین قرارداد، -خواه راهن باشد، خواه مرتهن- این عقد بر هم نخواهد خورد. اما اگر فرد فوت شده مرتهن باشد، راهن می‌تواند درخواست انتقال وثیقه به شخص دیگر به جز ورثه‌ی آن مرتهن بکند. در اینجا نکته مهمی که وجود دارد این است که راهن نمی‌تواند در آن مال گرو گذاشته شده. تصرفاتی انجام بدهد که منافی برای مرتهن باشد. در صورتی که مال به وسیله‌ی راهن یا یک شخص ثالث تلف بشود، باید آن فرد راهن یا شخص ثالث بدل آن را پرداخت کنند.
آیا این نوع قرارداد لازم است یا جایز؟
این عقد از طرف فرد بدهکار(راهن یا رهن‌دهنده) لازم و قابل اجرا است و از طرف فرد طلبکار(مرتهن یا رهن‌گیرنده) جایز است. یعنی فرد مرتهن هر زمان که خواست می‌تواند آن عقد را بهم بزند اما راهن قبل از اینکه قرض نکند، نمی‌تواند آن وثیقه را پس بگیرد. در مجموع قراردادی لازم است که هر زمان، بخواهد می‌تواند آن را بر هم بزند و از آن قرارداد کناره گیری کند. اما عقد جایز به این معناست که طرفین قرارداد هر زمان که بخواهند می‌توانند آن قرارداد منعقد شده را به هم بزنند.
جمع بندی:
در این نوشته سعی کردیم شما را با عقد رهن و ویژگی ها و همچنین انواع و اقسام آن عقد آشنا کنیم. و دریافتیم که عقد رهن یکی از عقود مهم در مبادلات تجاری است. امیدوارم توانسته باشیم مطالب مفیدی ارائه داده باشیم. شما می‌توانید هر گونه سوالی که در این زمینه دارید، را با مهدی علیجانی، وکیل پایه یک دادگستری مطرح کنید.
